Բնության մեջ տեղի է ունենում տարբեր նյութերի շրջապտույտ, դրանք երկրագնդի մի ոլորտից անցնում են մյուսը և նորից վերադառնում այդ ոլորտ: Այդ շրջապտույտը երկրագնդի վրա բազմաթիվ իրար հաջորդող տարբեր բնույթի գործրնթացների արդյունք է: Շրջապտույտն անրնդհատ կրկնվում է: Հետաքրքիր է, որ նյութերի շրջապտույտն րնթանում է նաև կենդանի օրգանիզմների միջոցով: Սա մեկ անգամ ևս հաստատում է, որ բնությունն անկենդան մարմինների և կենդանի օրգանիզմների միասնություն է:
Երկրագնդի վրա ամենատարածված նյութի՝ ջրի շրջապտույտին դուք արդեն ծանոթ եք: Դա բարդ վիթխարի գործրնթաց է, կազմված է բազմաթիվ փուլերից: Ջրի մեծ շրջապտույտն րնդգրկում է օվկիանոսի, ցամաքի և տարբեր այլ մակերևույթներից ջրի գոլորշացումը դեպի մթնոլորտ՝ Արեգակի էներգիայի հաշվին, ջրի գոլորշիների տեղափոխումը և խտացումը, ամպերի առաջացումը, անձրեները, ձյունը և մթնոլորտային այլ տեղումները, ձնհալը, ջրային հոսքերը դեպի գետեր և ծովեր, ստորգետնյա հատվածներ և այնուհետև՝ օվկիանոս: Ջուր է արտանետվում նաև հրաբուխների ժայթքումից: Փաստորեն, ջուրն անցնում է երկրագնդի մի ոլորտից մյուսը՝ կազմելով որոշակի շրջան: Նախորդ նյութից ծանոթ եք նաև նյութերի տարբեր վիճակներին: Ջուրն իր շրջապտույտի րնթացքում իր մի վիճակից անցնում է մյուսը: Շրջապտույտի շնորհիվ պահպանվում է ջուրր, դրա րնդհանուր քանակր երկրագնդի վրա: Այդ բոլոր գործրնթացները ներառում են նաև կենդանի օրգանիզմների միջոցով րնթացող ջրի փոքր շրջապտույտը:
Գիտեք, որ բույսերն ունեն ջրի պահանջ, դրանք աճում ե զարգանում են հիմնականում խոնավ պայմաններում ջրի առկայությամբ: Առանց ջրի առկայության բույսերր չեն աճի և կչորանան: Եթե բնական տեղումները բավարար չեն, ապա անհրաժեշտ է հողում բույսերը ջրել: Լավ գիտեք, որ սենյակային բույսերն առանց ջրելու ևս չորանում են: Բույսերը կլանում են ջուր, որն օգտագործվում է կենսագործունեության րնթացքում: Հետո էլ՝ բույսերի տերեներից ջուրը գոլորշանում է: Կենդանիներն էլ ունեն ջրի պահանջ: Կարելի է պնդել, որ ցանկացած կենդանի օրգանիզմ կլանում և անջատում է ջուր:
Ջրի շրջապտույտի նման կարելի է դիտարկել ածխաթթու գազի շրջապտույտր բնության մեջ, որտեղ մեծ դեր ունեն նաև կենդանի օրգանիզմները։ Ինչպես գիտեք՝ ածխաթթու գազի ոչ մեծ քանակ կա մթնոլորտում: Կանաչ բույսերը և որոշ բակտերիաներ կլանում են մթնոլորտի ածխաթթու գազը: Վերջինս ջրի հետ օգտագործվում է օրգանական նյութերի առաջացման համար Արեգակի լույսի տակ: Հետագայում բույսերում, կենդանիներում և այլ կենդանի օրգանիզմներում այդ օրգանական նյութերր քայքայվելու հետևանքով նորից առաջանում է և դեպի մթնոլորտ է անջատվում ածխաթթու գազը: Այս գազն արտանետվում է դեպի մթնոլորտ նաև հրաբուխների ժայթքումից, հողում րնթացող բազմաբնույթ գործ- րնթացների, ինչպես նաև՝ մարդու տնտեսական գործունեության հետևանքով: Կան նաև այլ գործրնթացներ, որոնք ապահովում են ածխաթթու գազի շրջապտույտր բնության մեջ:
Նյութերի շրջապտույտի արդյունք է նստվածքային ապարների, տորֆի, ածխի, նավթի և գազի, ինչպես նաև՝ հողի առաջացումը: Դա նաև կենսոլորտում կենդանի օրգանիզմների, հիմնականում՝ բույսերի, կենդանիների և բակտերիաների գործունեության դրսևորում է:
Առանձին նյութերի շրջապտույտր փոխկապակցված է տարբեր այլ նյութերի շրջապտույտի հետ: Նյութերի շրջապտույտի հետ կարելի է դիտարկել նաև առանձին քիմիական տարրերի շրջապտույտը: Բնության մեջ այդ բոլոր շրջապտույտները կազմող գործրնթացներում էներգիայի հիմնական աղբյուրն Արեգակի էներգիան է: Երկրագնդի վրա Արեգակի էներգիան փոխակերպվում է, անցնում մի ձևից մյուսը, բաշխվում Երկրի տարբեր ոլորտներում, օգտագործվում կենդանի օրգանիզմների կողմից: Այդ էներգիայի մոտ 30%-ր հետ է ճառագայթվում դեպի տիեզերք:
Բնության մեջ նյութերի շրջապտույտը փոխկապակցված է էներգիայի շրջապտույտի հետ: Այդ գործրնթացներն իրականանում են կենդանի օրգանիզմների միջոցով: Կենդանի օրգանիզմների մասնակցությամբ ընթացող փուլերը տարբերվում են երկրագնդի ոլորտներում անկենդան մարմինների նյութերի շրջապտույտից: Այդ փուլերն րնթանում են ավելի արագ: Մեր օրերի առանձնահատկություններից է այն, որ մարդն ակտիվորեն՝ տնտեսական գործունեության հետևանքով, միջամտում է բնության մեջ նյութերի շրջապտույտին: Դա հանգեցրել է բնության պահպանության անհրաժեշտության նոր տարբեր հիմնախնդիրների:
Հարցեր ե առաջադրանքներ
- Ի՞նչ է նյութերի շրջապտույտը:
Բույսերը հողից վերցնում են որոշակի նյութեր։ Խոտակեր կենդանիները ուտում են այդ բույսերից և այդ նյութերը անցնում է նրա օրգանիզմի մեջ։ Գիշատիչները ուտում են այդ կենդանիներին և այդ նյութերը անցնում է գիշատիչների մեջ։ Գիշատիչները մահվանից հետո փտում են և այդ նյութերը անցնում են հողի մեջ։
- Կենդանի օրգանիզմներն արդյոք մասնակցո՞ւմ են երկրագնդի վրա նյութերի շրջապտույտին:
Այո. Մասնակցում են և այդ շրջապտույտները տարբերվում են շրջապտույտներից, որոնց կենդանի օրգանիզմները չեն մասնակցում:
- Ինչպե՞ս են բնության մեջ ընթանում ջրի ե ածխաթթու գազի շրջապտույտները: Թվարկեք այդ շրջապտույտների փուլերը:
Ջրի շրջապտույտը կազմված է բազմաթիվ փուլերից: Օվիկանոսից, ցամաքից տեղի է ունենում ջրի գոլորշիացում դեպի մտնոլորտ: Մտնոլորտում ջուրը խտանում է առաջացնելով ամպեր, որոնց մեջ էլ ձևավորվում է տեղումները անձրևի ձյան և կարկուտի տեսքով:Տեղումները իջնելով մտնոլորտից մի մասը անմիջապես լցվում է օվկիանոս, իսկ մյուս ասը ցամաքի վրա:Ցամաքի վրա իջաց մի մասը գետերի տեսքով նորից հասնում է օվկիանոս, մյուս մասը ներծծվում է հողի մեջ և ստորգետնյա ջրի տեսքով ի վերջո նորից հասնում է օվկիանոս: Մթնոլորտում կա որոշակի քանակով ածխաթթու գազ, որը կլանվում և բույսերի և բակտերաները կողմից, առաջացնելով օրգանական նյութեր ի վերջո այդ օրգանական նյութերը նորից քայքայվում են (բույսերի և բակտերաների մահվանից հետո) և նորից առաջացնում են ածխաթթու գազ, որը արտազատվում է մտնոլորտ: Մտնոլորտ ածխաթթու գազ է առտազատվում նաև հրաբուխներից և մարդու տնտեսական գործունեությունից:
Ո՞րն է բույսերի մասնակցությունը ջրի ե ածխաթթու գազի շրջապտույտներին:
Բույսերը ջուր և ածխաթթու գազ կլանում են և որոշ կենսագործունեությունից հետո ջուրը նորից արտանետում են մտնոլորտ: Ածխաթթու գազը բույսերում վեր է ածվում օրգանական միացությունների: Դրանց մի մասը կեսագործունեության հետևանքով նորի վեր են ածվում ածխաթթու գազին և արտազատվում են մտնոլորտ: Մյուս մասը վեր է ածում ածխաթթու գազի և արտազատում է մտնոլորտ, երբ բույսը մահանում է և ենթարկվում է փթման:
Ինչո՞ւմն է նյութերի ե էներգիայի շրջապտույտների կապը: Բնչո՞ւմն է Արեգակի էներգիայի նշանակությունը:
Բնության մեջ այդ բոլոր շրջապտույտները կազմող գործրնթացներում էներգիայի հիմնական աղբյուրն Արեգակի էներգիան է: Երկրագնդի վրա Արեգակի էներգիան փոխակերպվում է, անցնում մի ձևից մյուսը, բաշխվում Երկրի տարբեր ոլորտներում, օգտագործվում կենդանի օրգանիզմների կողմից:
Ո՞րն է կենդանի օրգանիզմների միջոցով նյութերի շրջապտույտի առանձնահատկությունը:
Կենդանի օրգանիզմների միջոցով շրջապտույտը կատարվում է ավելի արագ։
Ի՞նչ գիտեք բնության մեջ տարբեր նյութերի շրջապտույտի մասին: Ինչպե՞ս է բնության մեջ ընթանում թթվածնի շրջապտույտը:
Օրինակ`բնությունը արտադրում է թթվածին և մենք շնչում ենք դա, իսկ հետո մենք արտադրում ենք ածխաթթու գազ, և դրանից հետո բնությունը կրկին մաքրում է ածխաթթու գազը և արտադրում թթվածին։
Փորձեք պատկերացնել, թե ինչի՞ կարող է հանգեցնել երկրագնդի վրա նյութերի, օրինակ’ ջրի կամ ածխաթթու գազի շրջապտույտի խախտումը:
ՄեՆք շատ առողջական խնդիրներ կունենանք։
Մանե Սարգսյան 